Tarihinin Ötesine Uzanan Keşifler: Uluğ Bey Rasathanesi

Uluğ Bey Rasathanesi, Özbekistan’ın Semerkant şehrinde yer almakta ve Büyük Tashkent Caddesi’nde bulunmaktadır.

Aynı zamanda aşırı muhafazakar dinciler tarafından yerle bir edilmeden önce, 30 yıl boyunca dünyanın en gelişmiş astronomik araştırmalarının yapıldığı yer olarak tanınmaktadır.

 Bu rasathane, bir Müslüman prensinin bilime olan bağlılığı ile ortaya çıkmıştır.

Uluğ Bey Rasathanesi’nin Tarihi

Uluğ Bey Rasathanesi, 1420’li yıllarda imparator Timur’un torunu olan Timur Hükümdarı Uluğ Bey tarafından yaptırılmıştır. Uluğ Bey, yönetim becerilerinden ziyade bilimsel uğraşları ile tanınmaktadır. Bu yönü nedeniyle sevilen bir hükümdar olmamıştır.

Uluğ Bey, babasının 1447’deki ölümünden sonra; Özbekistan, Tacikistan ve güneybatı Kazakistan’dan meydana gelen Maveraünnehir bölgesinin kontrolünü eline almıştır. Başa geçmesinden iki yıl sonra, komşu rakip krallıklara karşı birkaç savaşı kaybetmesiyle tahttan indirilmiştir. Yerine geçen oğlu Abdüllatif, bir suikastçı kiralamış ve Uluğ Bey’i öldürtmüştür.

Uluğ Bey’in ölümünün ardından rasathane, yerle bir edilmiş ve orada çalışan düzinelerce yetenekli bilim adamı sürülmüştür. Ardından gözlemevi yüzyıllar boyunca unutulmuş ve yeri çok az kişi tarafından bilinir hale gelmiştir. Ancak 1908’de Rus arkeolog Vassily Vyatkin, rasathanenin kalıntılarını ve onunla birlikte zengin çalışmaları da ortaya çıkarmayı başarmıştır.

Uluğ Bey Rasathanesi’nin Astronomiye Katkıları

Uluğ Bey Rasathanesi, ilk döneminde üç muazzam astronomik aletin etrafına inşa edilmiştir. Yapı, üç katlı silindirik bir bina olarak tasarlanmıştır. Uluğ Bey Rasathanesi’nin gökbilimcileri, yılın uzunluğunu gerçek değerin 25 saniyesine kadar ölçmüşler ve Dünya’nın eksen eğikliğini o kadar doğru bir şekilde belirlemişlerdir ki; sayılar günümüzde kabul edilen değer aralığına denk gelmiştir.

Bu kadar doğru değerlere ulaşabilmelerinin sebebi ise türünün en büyük örneği olan meridyen yayına sahip olmalarıdır.

Uluğ Bey Rasathanesi’nde günümüze kadar bozulmadan gelen ana kemer, Fakhri Sekstantı olarak adlandırılan anıtsal bir meridyen yayıdır. Bu kavisli taş kemer, 40 metre yüksekliğinde yapılmış ve gökbilimciler tarafından parlak gök cisimlerinin yükselme açısını ölçmek için kullanılmıştır. Işık, bir pencereden girdiği zaman gökyüzündeki nesnenin yüksekliğine bağlı olarak sekstant üzerindeki bir noktayı işaretlemektedir. Bu sayede Uluğ Bey ve diğer gökbilimciler; yılın uzunluğunu, günün saatlerini ve hatta Dünya’nın dönme ekseni ile güneş etrafındaki yörüngesinin düzlemi arasındaki açıyı kesin olarak belirlemişlerdir.

Uluğ Bey’in en büyük başarısı, en az 1018 yıldızı ve gece gökyüzündeki konumlarını içeren bir yıldız kataloğu hazırlamış olmasıdır. Kataloğun adı, Zij-i Sultani’dir. Teleskopların icadından neredeyse 200 yıl önce derlenen ve dikkate değer ölçüde kapsamlı hazırlanan katalog, gözlemevi ile birlikte neredeyse yok olmuştur. Ancak bu nadide eser, büyük çalışmayı yayınlamaya devam eden astronom Ali-Kushji’nin eline geçmiş ve günümüze ulaşabilmiştir.

Uluğ Bey Rasathanesi’nin Mimari Özellikleri ve Sundukları

Uluğ Bey Rasathanesi; sırlı çini, majolica ve mozaiklerle süslenmiş bir yapıdır. İç ve dış cephelerde gök cisimlerinin konumunu, yörüngesini ve fiziksel özelliklerini gösteren resimler bulunmaktadır. Ayrıca Rasathanenin bahçesinde, etkileyici bir Uluğ Bey heykeli de yer almaktadır.

Gözlemevinin içindeki meridyen yayı; 40 metre yarıçaplı, kayaya yontulmuş ve üst tarafı tuğlalar ile desteklenmiş bir kemerdir. Sekstant üzerinde, Arap sembolleri ve rakamlarının kazındığı beyaz mermer levhalar bulunmaktadır. Merkezi meridyen yayı, gözlemevini kuzey ve güney olarak ikiye bölmüştür. Kuzey kesimdeki odalar haç planlı, güney kesimdeki odalar ise dikdörtgen planlıdır. Servis odaları, zemin katta kümelenmiştir.

Uluğ Bey Rasathanesi’nde, Uluğ Bey’i anlatan ve bilimsel başarılarını sergileyen küçük bir müze yer almaktadır. Burada; Uluğ Bey’in yıldız haritaları, Zij-i Sultani ve Arapça el yazması eserlerinin reprodüksiyonları gibi eserler bulunmaktadır. Ayrıca usturlablar ve diğer aletlerin yanı sıra rasathanenin minyatürü de sergilenmektedir. Müzede, Timur dönemine ait astronomik aletler hakkında bilgiler de verilmektedir.

Uluğ Bey Rasathanesi, bir dönemin efsane oyunlarından olan Age of Empires II’de de görülmektedir. Oyundaki görüntüsünün gerçek haline oldukça benzemesinden dolayı rasathane, oyunu oynamış ziyaretçilere bir hayli tanıdık gelmektedir. Ayrıca tarihi boyunca ilklere imza atan yapı, astronomiye ve tarihe ilgili olan herkesin ziyaret etmesi gereken yerlerin başında gelmektedir. Rasathane, haftanın her günü 08:00-20:00 saatleri arasında ziyaretçilerine gökbilimin kapılarını açmaktadır. Uluğ Bey Rasathanesi’ne giriş ücretleri ise kişi başı 25.000 Özbekistan somu olarak belirlenmiştir.